Ogrody działkowe posiadają bogatą, ponad dwustuletnią historię.  Stały się integralną częścią nowożytnych europejskich miast. Początek idei ogrodnictwa działkowego można datować na koniec XVIII w. Okres ten charakteryzował się dużymi przemianami społecznymi, gospodarczymi i kulturalnymi.

 W XVIII wieku w Anglii rozpoczęła się rewolucja przemysłowa. Był to proces przejścia z gospodarki opartej na rolnictwie, produkcji rzemieślniczej i manufakturowej do mechanicznej produkcji przemysłowej w dużych ośrodkach fabrycznych. Z biegiem upływu lat rewolucja docierała do kolejnych europejskich miast zmieniając nieodwracalnie ich krajobraz oraz styl życia mieszkańców. Gwałtowany i niekontrolowany rozrost miast oraz uprzemysłowienie prowadziły do znacznego ograniczenia dostępnych terenów rekreacyjnych. Następował masowy napływ ludności wiejskiej do miast, prowadzący do przeludnienia i znacznego pogorszenia warunków sanitarnych i mieszkaniowych mieszkańców. Chaotycznie budowane osiedla robotnicze pozbawione były podstawowej infrastruktury technicznej, takiej jak wodociągi czy kanalizacja. Brakowało w nich dostępu do szkół, szpitali, obiektów kultury i wypoczynku.

W konsekwencji następujących przemian, w Anglii pojawiły się pierwsze pomysły wydzielenia dużej liczby niewielkich ogrodów dzierżawionych za niewielką opłatą lub oddawanych w bezpłatne użytkowanie. Liczono w ten sposób na poprawę warunków socjalnych oraz uporanie się  z problemem złego odżywiania się robotników fabrycznych pozbawionych dostępu do kosztownych i trudno dostępnych w miastach owoców i warzyw. Już w 1797 r. wydano w Londynie jedną z pionierskich prac naukowych poświęconych zagadnieniu rozwoju ogrodów działkowych o nazwie „Account of a Cottage and Garden”.

Pierwsze regulacje prawne pozwalające na tworzenie działek w miastach powstały w Wielkiej Brytanii w 1818 r. Rok później na podstawie rozporządzenia królewskiego najbiedniejszym mieszkańcom miast rozdano tereny pod uprawę ogrodniczą. W 1832 r., wobec ogromnego popytu na miejskie ogródki użytkowe, wyszło kolejne  rozporządzenie przyznające prawo do ogrodów rodzinom zamożniejszym.

W 1845 r. uchwalono „The 1845 Enclosure Act”, przepisy które między innymi precyzyjnie omawiały zasady zakładania ogrodów działkowych dla najuboższych. 

Pomimo ogromnych potrzeb społecznych i dużego zainteresowania miejskim ogrodnictwem, presja osadnicza, wysokie ceny gruntów oraz intensywna urbanizacja miast doprowadziły z czasem do likwidacji ogrodów lub przenoszenia ich na peryferyjne części miast ogarniętych rewolucją przemysłową.

Niemcy wzorując się na przykładach angielskich zaczęli wprowadzać do swoich miast tereny nazwane „ogrody dla biedoty” od pierwszej połowy XIX w. Pierwsze ogrody w tym kraju powstały w Kolonii, Lipsku, Berlinie, Wrocławiu. Lokalizowano je w pobliżu osiedli przemysłowych na terenach podmokłych i zalewowych nie nadających się pod zabudowę przemysłową i mieszkaniową. Przykładowo władze miasta Kolonii w roku 1822 podzieliły nadrzeczny teren nieużytków na działki o powierzchni około 200 m² i przekazały je w użytkowanie dla najuboższych rodzin. Z czasem akcja objęła również wszystkich chętnych, a do 1912 r. w mieście było już 10 082 pojedynczych ogródków, z których korzystało ponad 163 tysiące mieszkańców.

Pierwszym na świecie ogrodem działkowym, zorganizowanym w myśl współczesnych zasad, uwzględniającym zarówno funkcję użytkową jak i rekreacyjną, był niewielki dwu hektarowy ogród należący do Towarzystwa Ogrodu Działkowego w Lipsku. Założony w 1865 r. z inicjatywy lekarza Daniela Gottlieba Schrebera oraz miejscowego przedsiębiorcy. Pomysłodawcom przyświecała idea zapewnienia gorzej uposażonym mieszkańcom fabrycznego osiedla Westvorstadt terenu rekreacyjno-wypoczynkowego oraz miejsca do samodzielnej uprawy żywności, które poprawiły sytuację najbiedniejszych rodzin. Połowa terenu była przeznaczona do wspólnej rekreacji i wypoczynku. Znajdowały się tam trawniki, place zabaw, ławki, fontanny. Wybudowano tam też budynek będący prekursorem współczesnych domów działkowca. Stanowił jadalnię, miejsce zebrań oraz miejsce rekreacji poza sezonem wegetacyjnym. Od nazwiska założyciela pierwszego współczesnego ogrodu działkowego, powstał po jego śmierci niemiecki termin „Schrebergarten” określający ogród działkowy.

W Europie lekarze, urbaniści, społecznicy zainicjowali kampanię na rzecz odpowiedniej ilości terenów otwartych o ważnych funkcjach społecznych i przyrodniczych. Powstała w tym czasie między innymi idea miasta-ogrodu Ebenezera Howarda z 1898 r. oraz publikacja tego autora pod tytułem „Garden Cities of To-Morrow” z 1902 r. Ogrody działkowe idealnie wpisywały się w nową idę podkreślając korzystne funkcje społeczne, gospodarcze, edukacyjne i zdrowotne tych terenów. Z biegiem czasu co raz więcej indywidualnych przedsiębiorstw, towarzystw przemysłowych, spółdzielni mieszkaniowych, gmin samorządowych, przedsiębiorstw państwowych decydowało się na zakładanie pracowniczych ogrodów działkowych. W drugiej połowie XIX w. kolejne państwa europejskie doceniały korzyści jakie płyną z przekazywania wolnych terenów pod pracownicze ogrody rodzinom robotników i popierało powstawanie nowych ogrodów. Rozwojowi ogrodów działkowych towarzyszyły liczne publikacje, podręczniki i poradniki ogrodnictwa oraz związane z tematyką zagospodarowania działki.

Okres pierwszej wojny światowej skutkował dużymi niedoborami żywności i powstaniem głodu w wielu europejskich miastach, co przyczyniło się do ponownego zwrócenia uwagi na potencjał gospodarczy wynikający z ogrodów działkowych. Lekceważono funkcje estetyczne i społeczne, głównym priorytetem „ogrodów wojennych” było wyprodukowanie jak największej ilości żywności. Mieszkańcy wielu miast europejskich otrzymywali niewielkie kawałki ziemi pod uprawę warzyw i owoców. Do popierania idei racjonalnego zagospodarowania ogrodów powołano szereg inicjatyw między innymi Centralny Urząd Uprawy Warzyw w Ogrodach Działkowych w Berlinie. Po pierwszej wojnie światowej powrócono do funkcji rekreacyjnych ogrodów.

Ogrody miały zapewnić zdrowe środowisko wypoczynku rodzin. Większą wagę przykładano do estetycznej strony zagospodarowania ogródka, a mniejszą do funkcji użytkowej. Szczegółowe zasady projektowania i zagospodarowania ogrodów działkowych w miastach znalazły się w ponadczasowej „Księdze urbanistycznej” z 1921 roku. W opracowaniu tym ogrody działkowe uznano za tereny posiadające znaczące funkcje miejskie,  stanowiące element systemu zieleni miejskiej, wymagające regulacji prawnych w zakresie ochrony tych terenów, zasad użytkowania i zagospodarowania. Opracowanie zalecało, by nowe ogrody działkowe lokalizowano na dobrze skomunikowanych przedmieściach miast, w pobliżu parków, terenów sportowych i obszarów leśnych. Zakładano że w ten sposób powstaną atrakcyjne kompleksy terenów zieleni, zachęcające do dłuższych form wypoczynku dla mniej zamożnej warstwy społecznej.

We Francji, po wprowadzaniu skrócenia dnia pracy w 1919 roku nastąpiło gwałtowne zwiększenie liczby indywidualnych działek z  88 000 w 1919 roku do 160 000 w 1922 roku. W 1897 roku na międzynarodowym kongresie ogrodów działkowych w Luksemburgu, liczbę indywidualnych ogródków określono na ponad milion (Niemcy 407 tys., Dania 156 tys.,                              Anglia 60 tys.). Ponowna zmiana funkcji ogrodów działkowych na mocno użytkową nastąpiła w okresie II wojny światowej i trudnych latach powojennych . 

Za najstarszy w Polsce miejski ogród dzierżawczy o charakterze użytkowym uznaje się Rodzinny Ogród Działkowy imienia Powstańców Wielkopolskich w Koźminie Wielkopolskim. Za datę utworzenia przyjmuje się rok 1824, w którym wydano dokument opisujący wielkość ogrodów oraz zawierający rejestr użytkowników, lecz dzieje tego ogrodu rozpoczynają się o wiele wcześniej. W 1575 roku w ramach nadanych przywilejów mieszczańskich przez Kasztelana międzyrzeckiego Andrzeja Górkę,  przekazano im grunty na ogród w polu nazywanym „Błonie”. Na przestrzeni XVI-XVII wieku kolejni właściciele miasta podtrzymywali ten przywilej, dzięki czemu warzywne ogrody mieszczańskie o charakterze dzierżawczym nadal funkcjonowały w tym samym miejscu, także historia polskich ogrodów działkowych sięga znacznie wcześniej, niż powszechnie się uważa.

Oficjalnie najstarszym uznanym przez PZD funkcjonującym od początku jako ogród działkowy, jest założony w 1897 roku Grudziądzki ROD „Kąpiele Słoneczne”. Najstarszym nieprzerwanie działającym warszawskim ogrodem działkowym jest założony w 1903 r. ROD imienia „Obrońców Pokoju”.  W 1926 roku na prośbę Marszałka Józefa Piłsudskiego władze miasta Kielce przeznaczyły około 12 hektarowy teren pomiędzy wzgórzem Kadzielnia a „Starym Cmentarzem” na ogród działkowy. Funkcjonuje on do dziś pod nazwą ROD „Kadzielnia”.

Za czas największego rozwoju ogrodnictwa działkowego uznaje się XX wiek, łączący się z intensywną urbanizacją kraju. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku w Polsce było 19 ogrodów działkowych zajmujących powierzchnię ponad 70 ha z 2064 działkami. W 1939 roku było już ich 606 składających się z około 50 tysięcy pojedynczych działek, zajmujących powierzchnię ponad 3000 ha.  W okresie międzywojennym władze miast rozumiały jaką istotną rolę społeczną odgrywają ogrody działkowe i chętnie przeznaczały wolne tereny komunalne na zakładanie nowych. Ogrodami tymi zarządzały demokratycznie wybrane towarzystwa działkowców. W 1927 roku powstał  Związek Towarzystw Ogrodów Działkowych Rzeczpospolitej Polskiej, a rok później powstała ustawa o ogrodach działkowych. Ustawa zakładała obowiązek zakładania takich ogrodów przez gminy miejskie przekraczające 10 tysięcy mieszkańców. Zobowiązywała również lokalne władze do przeznaczenia w planach rozbudowy miast terenów pod nowe ogrody działkowe. Państwo oferowało pomoc działkowcom w zagospodarowaniu działek poprzez uruchomienie kredytów preferencyjnych oraz subwencji. W 1936 roku powstaje hymn działkowców „Nasza zielona rzeczpospolita” autorstwa

Zofii Drwęckiej-Doeringowej, który w 2011 roku stał się oficjalnym hymnem PZD. W 1938 roku zaczął ukazywać się miesięcznik „Ogrodnictwo Działkowe” wydawane przez Związek Towarzystw Ogrodów Działkowych RP. Zbliżające się zagrożenie wybuchem wojny sprawiło, że zaczęto od wiosny 1939 roku przygotowywać ogrody działkowe do nowej roli. Miały się stać zapleczem dostarczającym artykuły żywnościowe dla miast.

Wybuch drugiej wojny światowej przerwał rozwój ogrodnictwa działkowego, a wiele ogrodów padło ofiarą działań wojennych. Związek Towarzystw Ogrodów Działkowych został rozwiązany przez władze okupacyjne. Mimo to akcje szkoleniowe, prelekcje i środki pomocowe nie ustały, były dalej organizowane konspiracyjnie, ukrywane przed okupantem. W obliczu niedoborów żywnościowych nękających w tym czasie miasta, uzyskiwanie z tych terenów żywności stało się luksusem. W czasie powstania warszawskiego część parków i skwerów miejskich zniszczonych bombardowaniami, przeznaczono na ogrody działkowe.  Przykładem może być Park Moniuszki na Żoliborzu, który po 1945 roku został trwale przekształcony i funkcjonuje do dziś jako ROD „Park Północny”. Po zakończeniu wojny zaczęto starania nad reaktywacją organizacji działkowych. W 1946 roku dekretem przywrócono przedwojenne towarzystwa ogrodów działkowych oraz nadano ogrodom status instytucji użyteczności publicznej, chronionej i popieranej przez państwo. Pozwoliło to na łatwe tworzenie nowych ogrodów, a tereny te stały się integralnym elementem zieleni miejskiej. Od tego roku zaczęto też wydawać czasopismo „Działkowiec Polski”, a od 1949 roku zmieniono jego nazwę na „Działkowiec”. Zmiana nazwy wiązała się z upolitycznieniem czasopisma. Czasopismo funkcjonuje do dnia dzisiejszego.

  W 1949 roku wprowadzono istotną ustawę o pracowniczych ogrodach działkowych. Mimo, iż podtrzymywała większość zapisów z dekretów, ustawa likwidowała Związek Towarzystw Ogrodów Działkowych RP, a zarząd nad ogrodami został przekazany Centralnej Radzie Związków Zawodowych. Tym samym ruch działkowy został podporządkowany związkom zawodowym, a jego samodzielność została zlikwidowana. Ustawa zakładała również obowiązek zakładania przez  gminy i zakłady pracy nowych ogrodów działkowych. W latach powojennych ogrody działkowe otrzymywały hojne dofinansowanie ze strony rządowej jak i środków regionalnych. Fundusze przeznaczane były głównie na budowę infrastruktury technicznej. 

Rozwój ogrodnictwa działkowego wpisywał się w nowy ustrój i stał się ważnym zadaniem politycznym. Prawo do otrzymania działki mieli wyłącznie obywatele z klasy robotniczej, a ogrody działkowe zaczęto nazywać pracowniczymi. Zadania rozwoju ogrodnictwa działkowego wpisane były w tzw. plan 6-letni. Zakładał on, że w ciągu sześciu lat liczba ogrodów wzrośnie dwukrotnie, a użytkownicy działek mieli pokrywać w znaczącym stopniu zapotrzebowania miast na owoce i warzywa.          

Wraz z zapoczątkowanymi zmianami politycznymi wywołanymi przez wydarzenia z 1956 roku, zaczęto już rok później tworzenie samorządowych ponad ogrodowych struktur. Powołano Krajową Radę i wojewódzkie zarządy Pracowniczych Ogrodów Działkowych, a w późniejszych latach również zarządy powiatowe. Struktury te były pierwszym krokiem do usamodzielnienia się ogrodnictwa działkowego w Polsce. 

Wraz z upływem lat liczba i powierzchnia ogrodów systematycznie rosła (tab. 1). Nowe ogrody tworzone były  przez zakłady produkcyjne, fabryki, huty, kopalnie, przedsiębiorstwa transportowe. We wszystkich krajach bloku socjalistycznego władze uważały działki pracownicze jako łatwy sposób uzupełnienia niedoborów żywności.

Pod wpływem dążeń do zmian społecznych i politycznych początku lat osiemdziesiątych, również w środowisku działkowców pojawiły się tendencje do usamodzielnienia ruchu ogrodnictwa działkowego.  W odpowiedzi na to powstała w 1981 roku  ustawa o pracowniczych ogrodach działkowych. Na mocy tej ustawy powstał Polski Związek Działkowców, który był w pełni autonomiczny. Ustawa dawała związkowi wyłączność na zakładanie i prowadzenie tego typu ogrodów.  W czerwcu 1981 roku odbył się pierwszy zjazd krajowy Polskiego Związku Działkowców, na którym przyjęto statut związku, a na prezesa wybrano Eugeniusza Kondrackiego, który nieprzerwanie pełni tę funkcje do dziś.

Ustawa z dnia 8 lipca 2005 roku, zastąpiła pojęcie pracowniczego ogrodu działkowego – rodzinnym ogrodem działkowym. Monopol związku na zakładanie i prowadzenie ogrodów działkowych został utrzymany. Ustawa przewidywała nieodpłatne przekazywanie gruntów samorządów terytorialnych oraz gruntów skarbu Państwa pod ogrody działkowe w użytkowanie lub użytkowanie wieczyste. Ustawa była kilkukrotnie zaskarżana do Trybunału Konstytucyjnego.

W 2012 roku znaczna część przepisów o rodzinnych ogrodach działkowych została uznana przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją. W tym monopol związku na zakładanie i prowadzenie ogródków działkowych,  obowiązek zrzeszania się działkowców w PZD, zwolnienie PZD z opłat i podatków oraz obowiązek przekazywania mu ziemi przez samorządy.

Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego doprowadziło do konieczności stworzenia nowego aktu prawnego, będącego podstawą funkcjonowania ogrodów działkowych. Prace nad nową ustawą przeciągały się, a atmosfera nad przyszłością ogrodnictwa działkowego w Polsce była coraz bardziej napięta. Działkowcy obawiali się, że nowe przepisy ułatwią likwidację ogrodów. Nowa ustawa o Rodzinnych Ogrodach Działkowych weszła w życie  w 2014 roku. Zgodnie z nią rodzinne ogrody działkowe mają być prowadzone przez stowarzyszenia ogrodowe i zagwarantowano działkowcom dobrowolność zrzeszania się. Z dniem wejścia w życie nowej ustawy w stowarzyszenie ogrodowe przekształcił się Polski Związek Działkowców. W ogrodach działkowy rozpoczęła się dyskusja czy odłączyć się i powołać odrębne stowarzyszenia ogrodowe, czy nadal pozostać w PZD. Powołanie własnego stowarzyszenia ogrodowego dawało między innymi możliwość samodzielnego zarządzania ogrodem, uchwalenie własnego statutu i regulaminu ogrodu oraz prawo przejęcia tytułu prawnego do nieruchomości  i majątku znajdującego się na tym terenie od PZD.